Gnaszyn-Kawodrza

---

Historia

Gnaszyn i Kawodrza, obecnie funkcjonujące jako jedna jednostka administracyjna, mają bogatą historię sięgającą przynajmniej XIV wieku. W początkach swojej egzystencji, Gnaszyn był wsią królewską, która w 1382 roku została oddana przez Władysława Opolczyka w ręce klasztoru jasnogórskiego. Obie wsie, wspomniane w aktach Jana Długosza w „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” jako Gwaschyn i Krowodrza, odnotowują swoją obecność w dziejach Polski.

Już w XV wieku, w Gnaszynie, zaczęły rozwijać się różne gałęzie przemysłu, w tym kopalnie rudy, kuźnica żelaza, młyn wodny oraz staw rybny, co świadczy o dynamicznym rozwoju tej miejscowości. W 1545 roku Zygmunt I Stary nadał kilka przywilejów mistrzowi kuźniczemu Benedyktowi Połciowi oraz grupie robotników, z powodu przemocujących ich działań klasztoru Paulinów z Częstochowy. Niestety, kuźnica zlikwidowana została przed rokiem 1573, a na jej miejscu powstała wieś Gnaszyn.

Wydarzenia z 1813 roku przyniosły znaczną tragedię, kiedy wojska rosyjskie spaliły tereny wsi, co spowodowało ogromne straty w plonach, zabijanie ptactwa, a mieszkańcy zostali rozproszeni. W analizach lokalnych z 1881 roku zawartych w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, Gnaszyn opisano jako kolonię z aktywnymi kopalniami rud żelaza oraz młynem wodnym, z 41 domami i populacją liczącą 320 osób w 1827 roku. W 1867 roku miejscowości stały się częścią gminy Grabówka, a Kawodrza została podzielona na Dolną i Górną, wkrótce potem Gnaszyn także doczekał się podziału na Gnaszyn Dolny i Gnaszyn Górny.

Na początku XX wieku miało miejsce intensywne rozwinięcie okolicznych kopalń rud żelaza, co zbiegło się z budową kolei Częstochowa – Herby w latach 1901–1903 i przekształceniem jej w kolej szerokotorową. Również w 1918 roku Niemcy przekształcili ją ponownie na linię normalnotorową.

II wojna światowa

W pierwszych dniach września 1939 roku, podczas warunków wojennych o Częstochowę, miała miejsce bitwa z niemieckim transportem. Żołnierze 25 Pułku Piechoty w Gnaszynie przeprowadzili udany atak, zdobywając mapy z uwagi na obecność wrogich oficerów. Polscy saperzy zniszczyli strategiczne mosty nad rzekami Stradomką i Gorzelanką, przyczyniając się do niweczenia zasadzek nieprzyjaciela. Niestety, wojna przyniosła zniszczenia i tragiczne w skutkach represje, związane z zamachami na ludność cywilną, co doprowadziło do aresztowań i egzekucji obecnych mieszkańców. W obliczu brutalności władzy okupacyjnej, nazwa Gnaszyn została zmieniona na Gnaschyn.

W 1941 roku w Gnaszynie Dolnym utworzono posterunek straży celnej na granicy z III Rzeszą, gdzie granice przebiegały przez obecne ulice. Wiele okolicznych domów oraz mieszkańców doświadczyło tragicznych konsekwencji w postaci represji, w tym egzekucji, które miały miejsce podczas okupacji. 24 kwietnia 1944 roku, w brutalnym akcie zbrodni, Niemcy powiesili dziesięciu zakładników, co do dziś jest upamiętniane przez szereg działań lokalnych społeczności.

17 stycznia 1945 roku, oddziały Armii Czerwonej wkroczyły do Gnaszyna, co kończyło czas niemieckiej okupacji, choć walki w regionie nadal miały swoje tragiczne konsekwencje.

Okres powojenny

W 1953 roku Gnaszyn zyskał nową stację kolejową, co miało ogromne znaczenie dla kolejnych lat rozwoju. W 1965 roku linia kolejowa na trasie Częstochowa Stradom i Liswarta przeszła elektryfikację. W latach 1952-1954 oraz 1973-1976 Gnaszyn był siedzibą gminy Gnaszyn Dolny, która obejmowała także inne części teraźniejszej dzielnicy, a w 1977 roku Gnaszyn, Bańbór oraz Kawodrza zostały włączone do miasta Częstochowa, kończąc tym samym wielowiekową historię tej miejscowości jako niezależnej jednostki administracyjnej.

Przemysł

W latach 1911–1912, dwóch wizjonerskich przedsiębiorców, Marian Sawicki oraz Zygmunt Markowicz, założyli znaczącą
Gnaszyńską Manufakturę, która po pewnym czasie stała się Zakładami Przemysłu Lniarskiego „Wigolen” w Gnaszynie Dolnym. W okresie PRL-u fabryka dynamicznie się rozbudowywała. Powstały wtedy kino o nazwie „Włókniarz”, Klub Zakładowy, stołówka, przedszkole oraz bloki mieszkalne dla pracowników. Dodatkowo, „Wigolen” dysponował własnym domem wczasowym, mieszczącym się w Zakopanem, a także ośrodkiem kolonijnym w Podzamku.

Rok 1921 to czas, kiedy otwarto Gnaszyńską Fabrykę Tapet i Papierów Kolorowych, dzisiejsze GZWP – Gnaszyńskie Zakłady Wyrobów Papierowych. Przez wiele lat była to jedyna fabryka tapet w Polsce, a w 1998 roku zmieniono jej nazwę na „Tapety Gnaszyn” S.A. Niestety, w wyniku reorganizacji, maszyny zostały przeniesione do zakładów „Homel” zlokalizowanych w Homlu na Białorusi. W 2005 roku opustoszałe obiekty zakładów, o łącznej powierzchni 25 000 m², zostały nabyte przez firmę „Dospel”, która jest znanym producentem wentylatorów i obecnie znajduje się tutaj jej siedziba. Warto również zaznaczyć, że fabryka tapet stała się tematem krótkiego reportażu Polskiej Kroniki Filmowej z 1964 roku, w którym zaprezentowano przestarzałe urządzenia, które wykorzystywano od początku funkcjonowania zakładu.

Rok 1922 to początek działalności Zakładów Ceramicznych, które w 1999 roku zostały przejęte przez austriacką firmę Wienerberger. Jest to największy na świecie producent cegieł oraz drugi w Europie w zakresie systemów dachowych. W pobliżu fabryki mieści się odkrywkowa kopalnia środkowojurajskich iłów, w której dominuje fauna morska, bogata w skamieniałości, takie jak małże, ślimaki, amonity oraz rostry belemnitów. Historia wydobycia gliny w tej okolicy sięga 1906 roku, a złoże zajmuje powierzchnię około 30 ha.

Cały ten obszar był częścią Częstochowskiego Okręgu Rudnego, który dostarczał ubogie rudy żelaza do Huty Częstochowa. W latach 60. XX wieku w regionie działało kilkanaście niewielkich kopalń, zatrudniających około 20 tysięcy osób.

W Gnaszynie mieścił się jeden z czterech szybów kopalni rud żelaza „Franciszek”, a po jej zamknięciu pozostała widoczna hałda. W tym rejonie aktywna była również kopalnia rud żelaza „Paweł”, a na terenie Kawodrzy funkcjonowała kopalnia rud żelaza „Barbara”. Tej samej okolicy towarzyszyły także trzy odkrywkowe kopalnie gliny cegielni: „Kawodrza”, „Anna” i „Zacisze”.

Oświata

W Gnaszynie-Kawodrzy mamy do czynienia z ważnymi instytucjami edukacyjnymi, które odgrywają kluczową rolę w kształceniu młodzieży. Na tym obszarze znajdują się Miejskie Przedszkole nr 29, Szkoła Podstawowa nr 11 im. Marii Dąbrowskiej, Szkoła Podstawowa nr 46 im. Stefana Żeromskiego oraz Gimnazjum nr 11 im. Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.

Interesującym aspektem jest fakt, że jedna z owych szkół podstawowych została założona w 1902 roku, co czyni ją placówką z długą i bogatą historią, której tradycje edukacyjne są przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Parafia rzymskokatolicka

Osobny artykuł na temat Parafii Przemienienia Pańskiego w Częstochowie przedstawia interesujące informacje dotyczące tej rzymskokatolickiej wspólnoty znajdującej się w Gnaszynie. Jest ona integralną częścią dekanatu Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej, działającego w obrębie archidiecezji częstochowskiej.

Warto zaznaczyć, że kościół parafialny, będący centralnym punktem tej parafii, został wzniesiony w latach 1981–1990, co czyni go stosunkowo nowym obiektem sakralnym w regionie. Na cmentarzu parafialnym, który zlokalizowany jest na północny wschód od kościoła, przy ulicy Zbawiciela, spoczywają wierni, którzy stanowią społeczność tej wyjątkowej parafii.

Ochotnicza Straż Pożarna

Historia OSP Gnaszyn sięga 1918 roku, kiedy to z inicjatywy lokalnych mieszkańców zorganizowano jednostkę strażacką. Początkowy sprzęt strażacki składał się z 200-litrowej beczki zamontowanej na dwukołowym wózku przystosowanym do konnego zaprzęgu, a także z wiader i łopat.

W pierwszych latach działalności remizą strażacką była szopa należąca do Franciszka Glanca, a później lokal wynajmowany przez Romana Warońskiego. W 1925 roku, dzięki zaangażowaniu społeczności, zbudowano nową remizę, która mieściła się na placu Kazimierza Nosalika.

Niestety, w trakcie II wojny światowej, obiekt został zniszczony. Po zakończeniu działań wojennych, siedziba OSP była odbudowywana i przeniesiona na plac Józefa Gruszczyńskiego. Obecnie OSP Gnaszyn jest aktywnym członkiem Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego (KSRG) jako jedna z czterech jednostek w Częstochowie.

Warto również wspomnieć o OSP Kawodrza Dolna, która znajduje się na terenie tej samej dzielnicy. Jest to jednostka typu S-1, która działa z dala od struktur KSRG, a mimo to aktywnie uczestniczy w lokalnych działaniach na rzecz bezpieczeństwa.

Sport

W dzielnicy funkcjonował klub piłkarski o nazwie Orkan Gnaszyn. W 1949 roku na terenie należącym do Zakładów Przemysłu Lniarskiego nr 5 zbudowano boisko sportowe, które stało się miejscem rywalizacji dla lokalnych drużyn. Na tym obiekcie grała drużyna Włókniarskiego Związkowego Klubu Sportowego Gnaszyn.

W 1954 roku, w Częstochowie, powstało Terenowe Koło Sportowe „Włókniarz”, które skupiło różne ośrodki sportowe związane z branżą włókienniczą. Gnaszyński ośrodek znalazł się w tym systemie, z którego najlepsze talenty były kierowane do branżowego klubu Victorię.

W latach 1957–1960 drużyna piłkarska Włókniarz Gnaszyn rywalizowała w C Klasie, grupie II częstochowskiej, co odpowiadało wówczas VI poziomowi rozgrywek piłkarskich. Następnie, w latach 1973-1975 oraz w sezonie 1981/1982, klub zyskał możliwość grania w częstochowskiej A klasie, co przekładało się na V poziom rywalizacji.

Warto także zaznaczyć, że w latach 1976-1978 oraz 1982-1987 drużyna uczestniczyła w rozgrywkach klasy okręgowej, będącej IV poziomem w hierarchii ligowej. W sezonie 1989/1990 zespół brał udział w klasie wojewódzkiej (V poziom), a w latach 2001-2007 powrócił do A klasy, gdzie znów rywalizował na VI poziomie rozgrywek.

---

Oceń: Gnaszyn-Kawodrza

---