Andrzej Chwalba

---

Życiorys

Andrzej Chwalba, syn Wacława oraz Janiny z domu Ginał, swoją edukację rozpoczął w VIII Liceum Ogólnokształcącym w Częstochowie, a następnie kontynuował ją na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie uzyskał wykształcenie historyczne. W 1972 roku związał się z IV Liceum Ogólnokształcącym im. Henryka Sienkiewicza, gdzie rozpoczął swoją karierę jako nauczyciel historii. Od 1 stycznia 1977 roku pracował w Instytucie Historii UJ, angażując się w badania nad historią Polski w XIX wieku, pod kierunkiem Celiny Bobińskiej. Uzyskanie stopnia doktora miało miejsce w 1982 roku, a jego praca habilitacyjna, obroniona w 1990 roku, nosi tytuł Socjaliści polscy wobec kultu religijnego (do roku 1914). Tytuł profesora otrzymał w 1995 roku.

W latach 1977–1981 Chwalba był związany z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą, a po 1981 roku aktywnie uczestniczył w podziemnej „Solidarności”. Pracował jako wykładowca w Chrześcijańskim Uniwersytecie Robotniczym oraz pełnił funkcje redaktorskie w niezależnej prasie, w tym jako redaktor naczelny pisma Alternatywy. Podczas lat 90. XX wieku był członkiem NSZZ Solidarność, Unii Demokratycznej, a także Komitetów na rzecz prezydentury prof. Adama Strzembosza oraz dr hab. Hanny Gronkiewicz-Waltz.

Chwalba pełnił różnorodne funkcje, w tym wicedyrektora Instytutu Historii (1991–1992), dziekana Wydziału Historycznego (1996–1999) oraz prorektora UJ ds. dydaktyki (1999–2005). Do 2021 roku kierował Zakładem Antropologii Historycznej w Instytucie Historii UJ, a także współpracował z Instytutem Historii Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu. Jego działalność dydaktyczna obejmowała promowanie ponad dwudziestu prac doktorskich.

W 1999 roku zgłoszono jego kandydaturę na prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, która została zaakceptowana przez Kolegium IPN. W dniu 19 stycznia 2000 roku, po głosowaniu, kandydatura Andrzeja Chwalby została zatwierdzona i przedstawiona Marszałkowi Sejmu do dalszych działań. Jednakże, 24 stycznia 2000 roku zrezygnował on z ubiegania się o to stanowisko po ujawnieniu jego przeszłej przynależności do PZPR. W wyniku tych wydarzeń, 8 lutego 2000 roku, rektorska komisja ds. etyki nauczycieli akademickich na Uniwersytecie Jagiellońskim zasugerowała urlopowanie profesora, na co Chwalba się zgodził, a 15 lutego udał się na półroczny urlop naukowy.

Kolegium IPN postanowiło opublikować swoje stanowisko w tej sprawie, stwierdzając, że „Tryb wyboru Prezesa Instytutu nie wymaga od kandydatów przedstawienia informacji o przynależności partyjnej dawnej lub obecnej”, co sugerowało, że profesor Chwalba nie wprowadził kolegium w błąd. W kolejnych miesiącach wypłynęły informacje, które kwestionowały pierwotne zarzuty wobec niego.

Andrzej Chwalba wniósł wiele do polskiej historiografii, tworząc Nagrodę im. Henryka Wereszyckiego i Wacława Felczaka, która jest przyznawana od 2001 roku za wysiłki historyków poświęcone dziejom Europy Środkowej. W latach 2003–2012 był prezesem krakowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a w 2004 roku współorganizował XVII Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Krakowie. Od 2006 roku jest członkiem Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa (SKOZK).

W 2007 roku Chwalba zainicjował I Kongres Zagranicznych Badaczy Dziejów Polski, który odbywa się co pięć lat, a dotychczas zorganizowano już III Kongresy. Aktualnie jest wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz członkiem Rady Fundatorów Fundacji Polskiego Czynu Niepodległościowego, Fundacji Pomocy Dzieciom Niewidomym i Niedowidzącym, a także Rady Naukowej Muzeum Historii Polski oraz Rady Programowej Międzynarodowego Centrum Kultury.

Pełnił także rolę członka Komitetu Organizacyjnego Światowego Zjazdu Historyków w Poznaniu w 2020 roku oraz przewodniczy Rady Programowej Muzeum Schindlera w Krakowie. Do lutego 2018 roku był również członkiem międzynarodowego Kolegium Programowego Muzeum II Wojny Światowej. Jego dorobek naukowy obejmuje liczne publikacje, dotyczące historii Polski w XIX wieku, relacji polsko-rosyjskich oraz dziejów Krakowa.

Chwalba jest również autorem podręczników akademickich, w tym Historii Polski 1795–1918, książek dotyczących historii Polski i Krakowa, w tym m.in. dzieł omawiających okres okupacji niemieckiej oraz czasy powojenne. W 2019 roku wydał książkę Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski, będącą rozmową z Wojciechem Harpulą. W 2021 roku zaprezentowano kolejne wspólne dzieło Chwalby i Harpuli, Polska–Rosja. Historia obsesji, obsesja historii.

Andrzej Chwalba nieustannie popularyzuje wiedzę historyczną, prowadząc otwarte wykłady i wywiady w licznych mediach. Wśród publikacji prasowych, które zawierają jego wypowiedzi, znajdują się: Tygodnik Powszechny, Lidove Noviny, Dziennik Zachodni, Polska The Times, Dziennik Polski, a także Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita, Newsweek, czy Wprost. W 2006 roku za książkę III Rzeczpospolita. Raport specjalny otrzymał Nagrodę Historyczną od redakcji tygodnika Polityka. Jego książka Wielka Wojna Polaków 1914–1918 została uhonorowana Nagrodą im. Janusza Kurtyki oraz główną nagrodą w konkursie im. Oskara Haleckiego na Książkę Historyczną Roku 2018.

Chwalba pełnił rolę w jurorze Nagrody Literackiej i Historycznej Identitas w 2015 roku, a w 2021 roku zakończył karierę dydaktyczną na Uniwersytecie Jagiellońskim, przechodząc na emeryturę. W dniu 9 listopada 2023 roku został powołany do Kapituły Orderu Odrodzenia Polski, a w 2024 roku otrzymał Nagrodę im. Joachima Lelewela.

Publikacje

Andrzej Chwalba, jako autor wielu publikacji, wniósł znaczący wkład do polskiej historiografii. Jego prace obejmują okresy i tematy , które rzucają światło na różnorodne aspekty historii Polski. Poniżej przedstawiamy kluczowe pozycje wydane przez Chwalbę.

• 1989: Socjaliści polscy wobec kultu religijnego (do 1914),
• 1992 i 2007: Sacrum i rewolucja: socjaliści polscy wobec praktyk i symboli religijnych (1870–1918),
• 1993 i 2007: Józef Piłsudski – historyk wojskowości,
• 1994 i 1996: Słownik historii Polski 1939–1948 (redaktor i współautor),
• 1995, 2001 i 2006: Imperium korupcji w Rosji i w Królestwie Polskim w latach 1861–1917,
• 1997: Czasy „Solidarności”: francuscy związkowcy i NSZZ „Solidarność” 1980–1990,
• 1999 i 2014: Polacy w służbie Moskali,
• – wyróżniona w konkursie im. Jana Długosza,
• 1999 i 2008: Kalendarium dziejów Polski (redaktor naukowy),
• 2000, 2005 i 2006: Historia Polski 1795–1918,
• – Nagroda KLIO,
• – Nagroda Główna Allianz –„Srebrna Nike”,
• – wyróżnienie w konkursie im. Jana Długosza,
• 2002 i 2011: Kraków w latach 1939–1945,
• – Krakowska Książka Miesiąca – grudzień 2002,
• – wyróżnienie w konkursie czytelniczym „Gazety Wyborczej” „Parady 2002”,
• – Nagroda Ministra Edukacji Narodowej,
• 2004: Kraków w latach 1945–1989,
• – wyróżnienie w konkursie tygodnika ”Polityka”,
• 2004, 2005 i 2007: Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych (redaktor i współautor),
• – nagroda w konkursie na najlepszą książkę akademicką z zakresu nauk społecznych „Atena 2005”,
• – nagroda w konkursie na najlepszą książkę roku 2004 „O Pióro Fredry”,
• 2005: III Rzeczpospolita – raport specjalny (2009 – wyd. w jęz. czeskim, 2010 – wyd. w jęz. niemieckim, 2011 – wyd. w jęz. chorwackim, 2013 – wyd. w jęz. bułgarskim),
• 2005: Polen und der Osten. Herausgegeben von Andrzej Chwalba,
• 2006, 2008, 2012: Nie ufam własnej pamięci: o tajemnicach Krakowa, carskiej i sowieckiej Rosji i nie tylko…: (rozmowy z Andrzejem Chwalbą),
• 2006: Polska na przestrzeni wieków, (współautor),
• 2007: Historia Polski, t. 1–2 (współautor),
• 2008: Historia powszechna. Wiek XIX,
• – Nagroda I Stopnia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
• 2008: Historia Polski. Polska od 1939 do czasów obecnych (współautor),
• 2009: Collegium Maius (wydanie w języku angielskim 2010 r.),
• 2009: Polsko 1989–2008. Dějiny současnosti,
• 2010: Kurze Geschichte der Dritten Republik Polen 1989 bis 2005,
• 2011: Historia powszechna. 1989–2011,
• 2011: Poljska nakon komunizma (1989–2011),
• 2013: История на Третата полска република,
• 2014: Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914–1918,
• – Wyróżnienie w Konkursie Imienia Jana Długosza,
• – Książka kwietnia 2014 Magazynu Literackiego Książki,
• 2014: Collegium Novum (z M. Bogdanowską),
• 2014: 1914–1918. Anatomy of Global Conflict,
• 2014: Pałac Pusłowskich,
• 2015: Ostatni salon PRL,
• – Wyróżnienie w Konkursie Historyczna Książka Roku im. Oskara Haleckiego,
• 2018: Legiony Polskie 1914–1918,
• 2018: Wielka Wojna Polaków 1914–1918,
• – Książka Historyczna Roku. Nagroda w konkursie im. Oskara Haleckiego, 2018,
• – Nagroda im. Janusza Kurtyki,
• 2019: 1919. Pierwszy rok wolności,
• 2019: Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski (wraz z Wojciechem Harpulą),
• 2020: Przegrane zwycięstwo. Wojna polsko-bolszewicka 1918–1920,
• – Nominacja do Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego,
• 2021: The Polish-Lithuanian Commonwealth. History, Memory, Legacy, Routledge, New York-London (redakcja z Krzysztofem Zamorskim),
• 2021: Polska–Rosja. Historia obsesji, obsesja historii (wraz z Wojciechem Harpulą),
• 2021: The People of Poland at War: 1914–1918 ISBN 978-3-631-83845-7,
• 2021: Der Krieg der anderen. Die Polen und der Erste Weltkrieg 1914–1918 ISBN 978-3-631-83128-1,
• 2022: Festung Krakau. Kraków w cieniu twierdzy ISBN 978-83-08-07592-0,
• 2022: Cham i Pan (z Wojciechem Harpulą) ISBN 978-83-08-07673-6,
• 2023: Wisła. Biografia rzeki ISBN 978-83-08-08126-6,
• – Krakowska Książka Miesiąca – grudzień 2023,
• – Nagroda Ogólnopolskiego Przeglądu Książki Krajoznawczej i Turystycznej,
• – Nagroda Miesięcznika Literackiego „Książki” za czerwiec 2023,
• – Nagroda Przyjaznego Brzegu, w XX edycji Konkursu NPB „za monumentalną biografię Królowej Polskich Rzek” – 2024,
• 2024: Polska krwawi. Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939-1945 ISBN 978-83-08-08470-0.

Każda z wymienionych pozycji zasługuje na uwagę, a ich niezwykłe znaczenie w kontekście polskiej historii oraz kultury nie może być pomijane.

Nagrody i odznaczenia

W bogatym dorobku Andrzeja Chwalby, niezwykle cenionego badacza i pisarza, znajduje się wiele prestiżowych nagród oraz odznaczeń. Już w 2000 roku został wyróżniony przez Ministra Kultury odznaką „Zasłużony Działacz Kultury”, co zapoczątkowało imponującą listę jego osiągnięć. Rok później zdobył Nagrodę KLIO, a w 2002 roku został uhonorowany Nagrodą Główną Allianz w dziale nauka. W tym samym roku jego książka została ogłoszona Krakowską Książką Miesiąca.

W 2003 roku Chwalba został nagrodzony Indywidualną Nagrodą Ministra Edukacji Narodowej i Sportu za dzieło „Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1939-1945”. W 2005 roku zyskał aż kilka uznanych wyróżnień, w tym Medal 25 Rocznicy Podpisania Porozumień Sierpniowych, Złoty Krzyż Zasługi, Odznakę „Honoris Gratia” oraz Nagrodę „Atena 2005”. Wówczas także zdobył historyczną nagrodę tygodnika „Polityka”.

Dalsze uznanie zdobywał w kolejnych latach, otrzymując między innymi Medal Świętego Krzysztofa w 2011 roku, tytuł Człowieka Roku przyznany przez czytelników Gazety Krakowskiej oraz Laudacje Studenckie w 2014 roku, jak również Nagrodę miesięcznika literackiego „Książki” za ten sam rok. Jego wkład w naukę został doceniony także przez Laur Jagielloński przyznany w 2017 roku za wybitne osiągnięcia w dziedzinach humanistycznych, społecznych i prawnych.

W 2018 roku lista jego osiągnięć wzbogaciła się o Nagrodę im. Klemensa Bąkowskiego, Medal 100-lecia Odzyskania przez Polskę Niepodległości, Nagrodę im. Janusza Kurtyki oraz tytuł Książki Historycznej Roku. W 2019 roku Prezydent RP Andrzej Duda przyznał mu Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Dalsze uznanie zdobywał także w latach 2020. Chwalba został wyróżniony Srebrnym Medalem „Plus ratio quam vis” Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2021 roku. W tym samym roku otrzymał również honorowe członkostwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu.

Najnowsze wyróżnienia to między innymi Krakowska Książka Miesiąca za grudzień 2023, a także Nagroda Ogólnopolskiego Przeglądu Książki Krajoznawczej i Turystycznej oraz Nagroda Miesięcznika Literackiego „Książki” za czerwiec 2023. W 2024 roku jego praca została doceniona Nagrodą Przyjaznego Brzegu oraz Nagrodą im. Joachima Lelewela za znaczący wkład w promocję historii Polski poza granicami kraju, a także Nagrodą Promotor Polski.

Wywiady

Andrzej Chwalba, uznany historyk, daje wgląd w kluczowe aspekty polskiej historii poprzez szereg wywiadów oraz analiz, które ilustrują jego perspektywę na temat ważnych wydarzeń w dziejach Polski. Oto zbiór jego najważniejszych wypowiedzi i analiz:

• Ankieta na 100-lecie niepodległości Polski, PAP, 2018-11-10,
• Bez romantycznej tradycji powstańczej Polska też by odzyskała niepodległość, Dziennik Gazeta Prawna, 2018-11-10,
• Rocznicowa debata „Polski Zbrojnej”, 2018-10-11,
• Gorzki wywiad z prof. Andrzejem Chwalbą o promocji polskiej historii za granicą, historia.org.pl, 2012-09-16., rozm. Wojtek Duch,
• Historia ma odpowiadać na pytania współczesności!, histmag.org, 2009-02-13., rozm. Kamil Janicki,
• Okupowany Kraków, rozm. Rita Pagacz-Moczarska, Alma Mater 64: 2004,
• Opozycja w PRL, rozm. Leszek Cichobłaziński, Niedziela 2006/47,
• Polska w przeddzień zaborów, rozm. Leszek Cichobłaziński, Niedziela 2006/50,
• Spokojnie, jak najbliżej prawdy, rozm. Marek Karpiński, Nowe Książki 2005/1.

---

Oceń: Andrzej Chwalba

---