Parki podjasnogórskie

---

Charakterystyka

Parki te, usytuowane w okolicach twierdzy jasnogórskiej, mają szczególne znaczenie historyczne, gdyż są wpisane do rejestru zabytków pod numerami: 83 z dnia 14 listopada 1947 r., 1198/72 z dnia 20 grudnia 1972 r. oraz 12/78 z dnia 17 lutego 1978 r.

Położenie

Obszar parków znajduje się na wschodniej stronie Jasnej Góry, wznosząc się na wysokości od 260 do 280 m n.p.m. Park im. Stanisława Staszica zajmuje teren o powierzchni 5,4470 ha, natomiast Park 3 Maja rozciąga się na 6,3870 ha. Ich granice wytyczają:

• ulica 3 Maja – północna granica,
• ulice ks. Jerzego Popiełuszki oraz Kazimierza Pułaskiego – granica wschodnia,
• ulica 7 Kamienic – strona południowa,
• pasaż bpa Bareły – granica zachodnia.

Struktura obydwu parków jest zbliżona – opiera się na głównym ciągu pieszym, który przechodzi po przekątnej i odgałęzia się w sieci dróg prowadzących do atrakcji oraz miejsc wypoczynkowych zlokalizowanych na ich terenie.

Szata roślinna

Gatunki drzew w parkach podjasnogórskich (aktualizacja na rok 2008)
Nazwa w języku polskim	Nazwa w języku łacińskim
brzoza brodawkowata	Betula pendula
cyprysik groszkowy	Chamaecyparis pisifera
cyprysik Lawsona	Chamaecyparis lawsoniana
czeremcha późna	Prunus serotina
daglezja zielona	Pseudotsuga taxifolia
dąb czerwony	Quercus rubra
dąb szypułkowy	Quercus robur
głóg dwuszyjkowy	Crataegus laevigata
głóg jednoszyjkowy	Crataegus monogyna
grab pospolity	Carpinus betulus
grusza pospolita	Pyrus communis
jabłoń	Malus sp.
jarząb szwedzki	Sorbus intermedia
jarząb mączny	Sorbus aria
jesion pensylwański	Fraxinus pennsylvanica
jesion wyniosły	Fraxinus excelsior
kasztanowiec zwyczajny	Aesculus hippocastanum
klon jawor	Acer pseudoplatanus
klon jesionolistny	Acer negundo
klon srebrzysty	Acer saccharinum
klon zwyczajny	Acer platanoides
lipa drobnolistna	Tilia cordata
lipa szerokolistna	Tilia platyphyllos
magnolia japońska	Magnolia kobus
modrzew europejski	Larix decidua
platan wschodni	Platanus orientalis
robinia akacjowa	Robinia pseudacacia
sosna czarna	Pinus nigra
sosna zwyczajna	Pinus sylvestris
surmia zwyczajna	Catalpa bignonioides
świerk pospolity	Picea abies
świerk srebrny	Picea pungens
topola biała	Populus alba
topola kanadyjska	Populus canadensis
wiąz szypułkowy	Ulmus laevis
wierzba krucha	Salix fragilis
wierzba iwa	Salix caprea
wiśnia piłkowana	Prunus serrulata
żywotnik zachodni	Thuja occidentalis

Najczęściej spotykane gatunki krzewów oraz krzewinek w parkach podjasnogórskich (stan na rok 2008)
Nazwa w języku polskim	Nazwa w języku łacińskim
barwinek pospolity	Vinca minor
berberys pospolity	Berberis vulgaris
bez czarny	Sambucus nigra
bluszcz pospolity	Hedera helix
cis pospolity	Taxus baccata
dereń biały	Cornus alba
dereń świdwa	Cornus sanguinea
dereń jadalny	Cornus mas
dereń rozłogowy	Cornus sericea
hortensja wielkolistna	Hydrangea macrophylla
irga Dammera	Cotoneaster dammeri
jałowiec płożący	Juniperus horizontalis
jałowiec sabiński	Juniperus sabina
jaśminowiec wonny	Philadelphus coronarius
leszczyna pospolita	Corylus avellana
ligustr pospolity	Ligustrum vulgare
lilak pospolity	Syringa vulgaris
ognik szkarłatny	Pyracantha coccinea
pięciornik krzewiasty	Potentilla fruticosa
różanecznik ogrodowy	Rhododendron hybridum
runianka japońska	Pachysandra terminalis
sosna kosodrzewina	Pinus mugo
śnieguliczka biała	Symphoricarpos albus
tawuła	Spiraea sp.
trzmielina Fortune’a	Euonymus fortunei
wiciokrzew suchodrzew	Lonicera xylosteum
żywotnik wschodni	Thuja orientalis

Główna część powierzchni parków pokryta jest drzewami i zakrzaczeniami, przy czym tylko niewielka liczba klombów kwiatowych znajduje się w pobliżu pomników. Drzewostan wyraźnie różni się od pierwotnych założeń, co związane jest z wieloma zmianami w projekcie parku. Obecny układ przestrzenny odwołuje się do planu z początku XX wieku, stworzonego przez ogrodnika Franciszka Szaniora, i został wdrożony w ramach rewitalizacji przeprowadzonej w latach 2000-2008.

W Parku im. Stanisława Staszica rośnie około 1300 drzew, w przeważającej większości liściastych, z czego wiele ma od 100 do 150 lat. Większość z nich to gatunki rodzime, jak klon zwyczajny, obok obcych, takich jak jesion pensylwański, świerk srebrny, dąb czerwony czy jałowiec chiński. W parku występuje 32 gatunki drzew liściastych, 10 gatunków iglastych oraz 66 gatunków krzewów.

Natomiast Park 3 Maja szczyci się obecnością około 1600 drzew, często mających ponad 130 lat. Można tu spotkać dęby czerwone, jesiony, lipy krymskie, modrzewie oraz kasztanowce. W jego granicach uprawiała się 36 gatunków drzew liściastych, 7 gatunków iglastych oraz 75 gatunków krzewów.

Szczególne znaczenie mają także dziewięć imponujących drzew, mających od 80 do 160 lat, o obwodach przekraczających 300 cm, które zostały uznane za pomniki przyrody. W przypadku gruszy pospolitej oraz tulipanowca amerykańskiego najstarsze okazy o obwodach większych niż 220 cm także objęto ochroną.

Historia

Do połowy XVIII wieku teren, na którym obecnie znajdują się parki, był typowym wzgórzem wapiennym, charakterystycznym dla wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Obszar ten wykorzystywano głównie jako łąki i pastwiska przez klasztor oraz mieszkańców Częstochówki. Próbą zagospodarowania przestrzeni wokół klasztoru na Jasnej Górze był project budowy alei Najświętszej Maryi Panny, która została opracowana przez inż. Jana Bernharda w latach 1819-1826. W jego planach przewidziano stworzenie Rynku Jasnogórskiego – trzeciego placu, obok placu Daszyńskiego i placu Biegańskiego, który miał wypełnić lukę pomiędzy zjednoczonymi miastami Częstochówką i Starą Częstochową.

Niestety, projekt ten nie został zrealizowany z uwagi na bliskość Rynku Wieluńskiego oraz sprzeciw mieszkańców, którzy uznali teren za zbyt pagórkowaty do utworzenia rynku. Dodatkowym czynnikiem była zmiana sytuacji politycznej po powstaniu listopadowym. W 1843 roku władze miejskie postanowiły urządzić ogród na terenach, które wyznaczono podczas projektowania alei Najświętszej Maryi Panny. Prace rozpoczęto w 1844 roku. Aby przekształcić obszar o powierzchni ponad 11 hektarów, nawieziono ogromne ilości ziemi ogrodniczej, która zakryła kilkumetrową warstwę skalistego podłoża i wyrównała nachylenie terenu. W ogrodzie posadzono około 1400 drzew, a teren ogrodzono i wyznaczono alejki spacerowe. Prace zakończono w 1847 roku, a odtąd nad ogrodem czuwali jeden lub dwóch miejskich ogrodników aż do wybuchu II wojny światowej.

W 1908 roku, przed planowaną Wielką Wystawą Przemysłowo-Rolniczą, warszawski ogrodnik Franciszek Szanior przystąpił do całkowitego przeprojektowania zaniedbanych wówczas terenów parkowych. Większość istniejącego drzewostanu oraz pozostałych roślin została usunięta, jednak zachowano niektóre okazałe drzewa, które włączono do nowej kompozycji. Powstały pawilony wystawowe, zaprojektowane przez czołowych polskich architektów modernizmu, takich jak Stanisław Witkiewicz, Władysław Jabłoński, Edward Landau, Józef Kon, Czesław Przybylski i innych. Reorganizowano ciągi piesze, nadając im kształty elips i wycinków koła, zgodnie z ówczesnymi trendami.

Po 1918 roku usunięto kilka pawilonów, w tym: fabrykę wyrobów z gliny „Korwinów”, biura oświetleń gazo-żarowych „Aurora” oraz pawilon rolniczy, a także wieżę ciśnień. Południowa część parku zyskała imię Stanisława Staszica, natomiast północna została nazwana 3 maja. W 1928 roku, z inicjatywy księdza Bonawentury Metlera, w jednym z pawilonów wystawy z 1909 roku otwarto obserwatorium astronomiczne. W czasie niemieckiej okupacji, trwającej od września 1939 do stycznia 1945, parki stały się niedostępne dla polskiej ludności. Niemieccy zarządcy zlikwidowali staw, tworząc w jego miejscu klomb z ceglaną obudową.

W czasach PRL-u parki nie były modernizowane, co doprowadziło do ich znacznego zaniedbania. Władze lokalne dopuściły do ich degradacji, a pietryną była asfaltem pokryta, kamienna i żwirowa nawierzchnia alejek. W latach 1974-1976 zbudowano podziemne korytarze pomiędzy Muzeum Etnograficznym a Muzeum Higienicznym, odtwarzające dawne wyrobiska kopalniane. Wobec licznych protestów mieszkańców oraz uwag turystów, parki trafiły do programu rewitalizacji miasta. W latach 1992-1994 mgr inż. Andrzej Chmiel przygotował projekt rewaloryzacji, mający na celu odtworzenie historycznego układu parków oraz usunięcie przypadkowych nasadzeń, które zakłócały ten układ.

Pomimo starań, nie podjęto pełnej realizacji projektu, a jedynie częściowo usunięto niepożądany drzewostan. 8 września 1994 roku Prezydent RP Lech Wałęsa ogłosił, że parki, wraz z klasztorem na Jasnej Górze, uznane zostały za pomnik historii. Od 1996 roku ograniczano się jedynie do drobnych napraw i remontów niektórych obiektów parkowych, a Urząd Miasta tłumaczył to brakiem środków finansowych. Wówczas w parkach rosło około 5000 drzew, z czego większość stanowiły samosiewy, negatywnie wpływające na wzrost drzew pierwotnych. Część drzew była w złym stanie zdrowotnym. W dniu 4 kwietnia 2006 roku, miasto otrzymało dofinansowanie na rewitalizację parków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.

1 czerwca 2006 roku Urząd Miasta Częstochowy ogłosił przetarg na realizację prac rewaloryzacyjnych, a prawdziwy remont parków podjasnogórskich rozpoczął się 10 listopada 2006 roku, po przekazaniu terenu głównemu wykonawcy. Wartością inwestycji wyniosła 14 mln 326 tys. złotych. W trakcie rewitalizacji, nawierzchnie alejek wymieniono, usuwając asfalt i zastępując go granitowymi kostkami, drewnem oraz żwirem, takimi, jakie zastosowano podczas pierwotnej przebudowy parków przed Wystawą Przemysłu i Rolnictwa. Utrzymano kształt alejek sprzed wystawy, nadano je formy nawiązujące do okresu po roku 1909. Zbudowano dwa place zabaw, w tym jeden dedykowany dzieciom do trzeciego roku życia. Powstał również tzw. mały rynek – miejsce spotkań i spacerów dla odwiedzających. W parku pojawiły się stoiska granitowe do gry w szachy oraz zdroje wodne. W tym czasie zaktualizowano szatę roślinną, korygując drzewostan poprzez wycięcie około 2500 drzew i uzupełniając nasadzenia, aby przywrócić skład gatunkowy drzew i krzewów znany na początku XX wieku.

Rewitalizacja parków zakończyła się 19 lutego 2008 roku, kiedy to odbyło się ich oficjalne otwarcie. 15 maja 2008 roku, po gruntownym remoncie, który rozpoczął się 20 lipca 2005, otwarto Muzeum Górnictwa Rud Żelaza. Działania mające na celu rewitalizację parków zdobyły tytuł Lidera Małopolski za najlepsze przedsięwzięcie roku 2008. Ostateczny etap rewitalizacji został zrealizowany 5 czerwca 2010, kiedy oddano do użytku wyremontowany pawilon znany jako obserwatorium astronomiczne.

Pawilony Wielkiej Wystawy

W Parku im. S. Staszica, zbudowanym na potrzeby Wielkiej Wystawy Przemysłowo-Rolniczej, odbywającej się w Częstochowie w 1909 roku, znajdują się niezwykle istotne pawilony wystawowe. Konstrukcje te powstały w latach 1908-1909 i przez długi czas służyły jako miejsca wystaw oraz ekspozycji. Niestety, po wielu latach zaniedbań, szczególnie w okresie PRL, budynki te wymagały gruntownych remontów, które miały miejsce od 1996 do 2010 roku.

Obserwatorium astronomiczne, zaprojektowane przez Władysława Jabłońskiego, to jeden z kluczowych budynków, który został wzniesiony na zlecenie Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie. Jego stalowo-betonowa konstrukcja świadczy o nowatorskim podejściu do architektury tamtych czasów. Dzięki staraniom księdza Bonawentury Metlera, w 1923 roku obiekt został przekształcony na potrzeby Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Astronomii, a w 1929 roku uruchomiono obserwatorium z teleskopem skonstruowanym przez ks. Metlera podczas jego studiów na Sorbonie. Po II wojnie światowej z obiektu korzystała Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, która jednak zrezygnowała z jego użytkowania z powodu sprzyjających warunków obserwacji. W rezultacie budynek popadł w ruinę, aż do momentu jego odbudowy w latach 2008–2009, kiedy to utworzono w nim multimedialne centrum edukacyjne Zodiak. Otwarcie tej instytucji miało miejsce 5 czerwca 2010 roku.

Pawilon Etnograficzny, zaprojektowany przez Konstanty Jakimowicz, odznacza się parterową konstrukcją na planie prostokąta, zbudowaną z kamienia wapiennego. Pełni funkcję wystawienniczą, organizując ekspozycje o tematyce etnograficznej. Po zakończeniu Wielkiej Wystawy w pomieszczeniach działała Szkoła Przemysłu Ludowego. Obecnie stanowi część Muzeum Częstochowskiego. Remont rozpoczął się 20 lipca 2005 roku, a zakończono go 19 października 2007, po którym to przywrócono pierwotne funkcje pawilonu, odsłaniając historyczną kamienną elewację.

Zagroda Włościańska stworzona przez Zdzisława Kalinowskiego i Czesława Przybylskiego, to parterowy budynek częściowo podpiwniczony, z użytkowym poddaszem. Jego konstrukcja ceramiczna i dwuspadowy dach są doskonałym przykładem architektonicznych tendencji na początku XX wieku. Podczas wystawy w 1909 roku zaaranżowano wzorową zagrodę, która do dziś znajduje się w parku. Od 2003 do 2006 roku wykonano kapitalny remont, przywracając detale architektoniczne zgodnie z zaleceniami konserwatora zabytków.

Muzeum Higieniczne, obecnie znane jako Pawilon Wystaw Czasowych, to budynek piętrowy, zaprojektowany w stylu eklektycznym przez Brunona Paprockiego. W czasach wystawy eksponowane były tu produkty związane z higieną i lekarstwa. W latach 1932–1967 działało Muzeum Regionalne, a później Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, które przeniesiono w 1976 roku do nowych podziemnych korytarzy. Obecnie pawilon służy do organizowania czasowych ekspozycji przez Muzeum Częstochowskie.

W parku znajdują się także inne obiekty, takie jak altana, w której latem odbywają się występy muzyczne, a także zbiornik wodny o powierzchni 1600 m², z dwoma fontannami. Dodatkowo, w 2006 roku powstał szalet, przystosowany do obsługi pielgrzymów, w tym również osób niepełnosprawnych.

Muzeum Górnictwa Rud Żelaza

W sercu parku Staszica, między Pawilonem Etnograficznym a Muzeum Higienicznym, znajduje się Muzeum Górnictwa Rud Żelaza. To niezwykle interesująca placówka, która jest częścią Muzeum Częstochowskiego. Muzeum to stanowi także interesującą atrakcję w ramach Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Wnętrze muzeum kryje w sobie odtworzone dawną kopalnię, gdzie można zobaczyć oryginalny sprzęt górniczy pochodzący z nieczynnej kopalni rudy żelaza o nazwie Szczekaczka. Wizyta w tym miejscu dostarcza unikalnych wrażeń i jest doskonałą okazją do poznania historii górnictwa w regionie.

Warto zwrócić uwagę na wyjątkową atmosferę tego muzeum, które nie tylko informuje o przeszłości, ale również zachęca do głębszej refleksji nad rozwojem technologii i jej wpływem na życie człowieka.

Pomniki i rzeźby

W sercu Częstochowy, w przestronnych parkach, możemy spotkać różnorodne pomniki i rzeźby, które nie tylko upamiętniają ważnych historycznych bohaterów, ale również zachwycają swoją artystyczną formą.

Pomnik Stanisława Moniuszki zlokalizowany jest w Parku 3 Maja, w centralnej części skweru. Został on wzniesiony w 1958 roku, a autorem tego dzieła jest Stefan Policiński. Pomnik został ofiarowany przez chór męski Pochodnia i uroczyście odsłonięty 22 listopada tego samego roku. Rzeźba, będąca betonowym odlewem na drewnianej konstrukcji, stoi na granitowym cokole starszego pomnika Kazimierza Pułaskiego, który został zniszczony przez Niemców. W 2008 roku przeprowadzono renowację tego obiektu; wyzwanie to nie było łatwe, ponieważ monument został stworzony z materiałów o ograniczonej trwałości.

W Parku im. Stanisława Staszica znajduje się rzeźba siedzącej dziewczyny, stworzona w romantycznym stylu z kremowego piaskowca. Jej autor, Władysław Rudlicki, wykonał tę figurę w 1911 roku. Przedstawia ona półleżącą młodą kobietę. Z powodu zaniedbań przez lata, rzeźba wymagała konserwacji, którą zrealizowano w 2008 roku w ramach prac rewitalizacyjnych, zwłaszcza że powierzchnia posągu były atakowane przez kwasy organiczne, co prowadziło do jej łuszczenia się. Bliskość drzew również przyczyniła się do tego stanu.

Popiersie Kazimierza Pułaskiego odsłonięto w Parku 3 Maja 11 listopada 1929 roku, jednak zostało zniszczone przez niemieckie wojska okupacyjne. Obecna rzeźba, stworzona przez Jerzego Kędziorę w 1994 roku, wykonana jest z glinki ceramicznej i przeniesiona została do Parku im. Stanisława Staszica, gdzie umieszczono je na starszym postumencie z jasnego piaskowca, z nowoczesną granitową płytą inskrypcyjną.

Pomnik Stanisława Staszica powstał w 1974 roku, opracowany na podstawie projektu Pawła Malińskiego z 1826 roku. Mosiężna rzeźba znajduje się we wschodniej części Parku Stanisława Staszica i jest ustawiona na solidnym granitowym cokole.

W pobliżu byłego obserwatorium astronomicznego zainstalowano zegara słonecznego, który zbudowano z bloku czarnego granitu, użytego wcześniej jako podstawa pomnika cara Aleksandra II między 1889 a 1917 rokiem. Na zegarze widnieje inskrypcja, której autorem jest ksiądz Bonawentura Metler:

Oryginalny tekst	Znaczenie
Quam Virgo Dilexit Hic Urbem Ad Astra Apellat Et Gentem Buona Ventura	Jak niezwykle Panna pokochała to miasto Że aż w stronę gwiazd je wzywa Chcąc przeznaczyć na lepszą przyszłość

W dniu 10 sierpnia 2008 roku w Parku im. Stanisława Staszica zainaugurowano galerię rzeźb balansujących autorstwa Jerzego Kędziory. Ekspozycję umiejscowiono na skwerze pomiędzy Pawilonem Etnograficznym a Muzeum Higienicznym. Artysta zaprezentował tam trzy swoje prace: Autoportret – Skorupiejący II, Akrobata z krzesłem oraz Mała gimnastyczka.

W związku z obchodami 40-lecia twórczości, w maju 2012 roku Kędziora zaprezentował w Parku im. Staszica kilkanaście rzeźb balansujących, pochodzących z różnych okresów jego działalności artystycznej. Po zakończeniu jubileuszowej wystawy zdemontowano także trzy rzeźby, które były prezentowane od 2008 roku.

Galeria

Klub tenisowy 1922 Victoria

W Parku 3 Maja, tuż przy skrzyżowaniu ulic 3 Maja i Jerzego Popiełuszki, zlokalizowane są cztery korty tenisowe oraz budynek klubu tenisowego Victoria Częstochowa. Historia tej części parku sięga początków lat 20. XX wieku, kiedy to obszar przeznaczony dla klubu został wydzielony.

Budowa kortów trwała od 1922 do 1926 roku, a sama sekcja klubowa została uruchomiona w 1926 roku. Niestety, wskutek wydarzeń II wojny światowej, działalność klubu na pewien czas została wstrzymana. Po zakończeniu konfliktu, klub tenisowy Victoria został reaktywowany.

W wyniku działań wojennych, korty zdały się na niewielkie zniszczenia, które wymagały regeneracji. Po odbudowie dołożono również niewielkie trybuny, co znacznie poprawiło komfort organizacji wydarzeń sportowych i umożliwiło lepsze korzystanie z obiektów przez zawodników oraz miłośników tenisa.

Aleja Henryka Sienkiewicza

W ramach przewodnika, zachęcamy do zapoznania się z osobnym artykułem na temat Alei Henryka Sienkiewicza w Częstochowie. Ten wyjątkowy odcinek dzieli parki na dwie części, a jego trasa stanowi przedłużenie Alei Najświętszej Maryi Panny w kierunku znanej Jasnej Góry. Aleja jest w całości strefą pieszą, co oznacza, że ruch samochodowy jest na niej zabroniony.

Jednymi z ciekawych elementów, które można tam zobaczyć, są pomnik ks. Jerzego Popiełuszki oraz pomnik nieznanego żołnierza, które dodają historycznego charakteru temu miejscu.

Regulamin parku

Po zakończeniu rewitalizacji, Rada Miasta Częstochowy wprowadziła nowy regulamin obowiązujący w parkach. Zgodnie z tymi zasadami, parki pozostają zamknięte w godzinach 22:00-7:00. Ostateczna wersja regulaminu wzbudziła wiele kontrowersji wśród mieszkańców. Przyjęte przepisy zabraniały wprowadzania psów do parku, a jednocześnie nie określały zasad w odniesieniu do innych zwierząt.

Regulamin zakazywał także siadania na trawie, a także przyjazdu rowerem czy przebywania osób będących pod wpływem alkoholu. W marcu 2009 roku, regulamin ten został zaskarżony przez wojewodę śląskiego w sądzie administracyjnym. Powodem była wątpliwość dotycząca możliwego ograniczania swobód obywatelskich.

W wyniku rozpatrzenia sprawy przez Wojewódzki Sąd Administracyjny, regulamin został uznany za sprzeczny z prawem i tym samym nieważny. Mimo to, część wprowadzonych zakazów wciąż obowiązuje, ponieważ są one zapisane w kodeksie wykroczeń, podczas gdy inne przepisy przyjęto jako prośby skierowane do użytkowników parków.

---

Oceń: Parki podjasnogórskie

---