Jerzy Duda-Gracz

---

Życiorys

Jerzy Duda-Gracz zdobył swoje pierwsze artystyczne umiejętności w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Częstochowie, które obecnie nosi nazwę Zespół Szkół Plastycznych im. Jacka Malczewskiego w Częstochowie. Następnie podjął studia na Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, na Wydziale Grafiki w filii w Katowicach, obecnie znanej jako Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach. Ukończył ją w 1968 roku i rozpoczął tam swoją karierę zawodową, która obejmowała pracę w ZWUS oraz nauczanie na Wydziale Grafiki w latach 1976-1982, gdzie pełnił funkcję docenta i nauczyciela akademickiego w dziedzinie malarstwa oraz grafiki. W późniejszym okresie, w latach 1992-2001, uczył w Europejskiej Akademii Sztuk w Warszawie, a po tym czasie, aż do swojej śmierci, pracował na Wydziale Radia i Telewizji im. K. Kieślowskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Twórczość

Profesor Jerzy Dzierżysław Duda, bardziej znany jako Duda-Gracz, był artystą określanym jako „wnikliwy satyryk”, którego dzieła charakteryzowały się ostrym programem publicystyczno-moralizatorskim. Malarstwo Dudy-Gracza zawsze wzbudzało głębokie emocje, nawiązując do ludzkich cech i wad. Jego obrazy często przedstawiały karykaturalnie zdeformowane postaci, dzięki czemu zwracał uwagę na ludzką głupotę, nietolerancję, zakłamanie, chamstwo, lenistwo oraz niezdrową fascynację pieniądzem i kulturą amerykańską.

Każde dzieło Dudy-Gracza nosiło swój numer oraz datę, co artysta wyjaśniał jako początkowo potrzebną mu dokumentację, pełniącą funkcję dyscyplinującą dla młodego malarza. Z czasem jednak te zapiski okazały się nieocenione w wykrywaniu falsyfikatów jego twórczości. Krytyk sztuki Krzysztof Teodor Toeplitz, pisząc o malarstwie artysty, stwierdził, że jest ono osadzone w „głęboko tragicznym świecie”, w którym człowiek nieodłącznie boryka się z brakiem wewnętrznej harmonii. Twórcom często przypisywano także charakteryzowanie się groteską, a jego prace zestawiano z dziełami takich mistrzów jak Peter Bruegel oraz Witold Wojtkiewicz.

Sam artysta mówił o swojej sztuce: „maluję świat, który odchodzi, umiera, gdzie więcej jest snu, zdarzeń z dzieciństwa, świat w pejzażu przedindustrialnym. Na moich obrazach nie ma drutów telefonicznych, kabli, anten satelitarnych, samochodów, samolotów – tego wszystkiego, co zaprowadzi człowieka z powrotem na drzewo, jeżeli nadal będzie się tak intensywnie rozwijał pod tym względem”. Stwierdzał, że jego twórczość odzwierciedla to, co naprawdę go porusza: „maluję to, co mi w duszy gra; im bardziej człowiek pierniczeje, tym lepiej wie, że odchodzi, a z nim cały ten świat. Z upływem czasu rodzi się czułość i tęsknota za tym, co bezpowrotne”. Na 25-lecie swojej pracy artystycznej powiedział: „żegna się z publicystyką, bo przeszły mu już naiwne pasje poprawiania świata”.

Śmierć

Jerzy Duda-Gracz zmarł na trzeci zawał serca 5 listopada 2004 roku, podczas wieczornego odpoczynku w trakcie pleneru malarskiego w Łagowie.

Dzieła

W dorobku artystycznym Jerzego Duda-Gracza znajduje się szereg wybitnych dzieł, które zyskały uznanie wśród miłośników sztuki. Do najsłynniejszych jego prac należą:

• Pamięci ojca (1970),
• List na zachód (1973),
• Jeźdźcy Apokalipsy, czyli Fucha (1977),
• Kalendarz polski (1981),
• Wigilia (1981).

Artysta stworzył również liczne autoportrety oraz portrety znanych postaci, w tym Jerzego Waldorffa i Kazimierza Rudzkiego.

Cykle malarskie

Jego twórczość obejmuje różnorodne cykle malarskie, które ukazują różnorodność tematów i stylów:

• Motywy i Portrety Polskie (1968–1979),
• Motywy, Tańce, Dialogi Polskie (1980–1983),
• Obrazy Jurajskie (1984–1986),
• Obrazy Arystokratyczno-Historyczne (1985–1991),
• Pejzaże Polskie i Obrazy Prowincjonalno-Gminne (od 1986),
• Golgota Jasnogórska (2000–2001).

Cykl obrazów „Chopinowi”

Od roku 1999 Jerzy Duda-Gracz zaangażował się w prace nad cyklem obrazów, który jest artystyczną interpretacją wszystkich dzieł Fryderyka Chopina, będącego ulubionym kompozytorem malarza z Katowic. Cykl ten został ukończony jesienią 2003 roku. Każdy utwór Chopina zyskał swój własny obraz, a większe formy muzyczne doczekały się ilustracji każdej z ich części.

Wszystkie malowidła powstały po intensywnych studiach nad życiem oraz twórczością Chopina, a także po zapoznaniu się z jego refleksjami na temat własnych dzieł. Razem tworzą przedsięwzięcie artystyczne nazwane „Chopinowi”, które obejmuje 313 dzieł odnoszących się do 295 utworów. W jego skład wchodzą m.in. akwarelki i tempery tworzące takie serie jak „Etiudy”, „Preludia” oraz „Pieśni”, jak również obrazy olejne reprezentujące pozostałe formy muzyczne oraz całuny symbolizujące zaginione utwory.

Te obrazy zostały zaprezentowane w formie ekspozycji multimedialnej na Światowej Wystawie EXPO 2005 w Japonii, a ich pierwsza prezentacja dla publiczności miała miejsce jesienią 2005 roku w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie, wtedy odbywał się XV Międzynarodowy Konkurs Chopinowski.

Największe realizacje

Wśród największych realizacji artysty warto wymienić:

• Przemienienie – plafon zaprojektowany dla kościoła pw. Przemienienia Pańskiego w Kamion-Toporowie (Parafia św. Franciszka z Asyżu w Toporowie) – 1995,
• Golgota Jasnogórska, klasztor o.o. Paulinów, Częstochowa – 2000/2001.

Realizacje scenograficzne

Jerzy Duda-Gracz również zasłynął jako scenograf. Oto przegląd jego realizacji scenograficznych:

• 1981: Filomena Marturano reż. M. Pawlicki, Teatr Śląski w Katowicach,
• 1984: Gra o Każdym reż. A. Dziuk, Teatr Stary, Kraków,
• 1988: Carmen reż. M. Fołtyn, Państwowa Opera Śląska w Bytomiu,
• 1993: Pokusa reż. A. Dziuk, Teatr S.I. Witkiewicza, Zakopane,
• 1999: Don Giovanni reż. W. Ochman, Państwowa Opera Śląska w Bytomiu,
• 2000: Grześkowiak reż. Laco Adamik, Centrum Sztuki Impart, Wrocław,
• 2003: Kaligula reż. Agata Duda Gracz, Teatr J. Słowackiego, Kraków.

Ważniejsze wystawy

W Polsce

Jerzy Duda-Gracz, znany z wyrazistych kreacji artystycznych, miał wiele znaczących wystaw w kraju. W 1978 roku jego prace można było podziwiać w Galerii Zachęta podczas wystawy zatytułowanej „Kultura Ludowa. Kultura Narodowa”. Rok później, w 1979 roku, jego dzieła były częścią ekspozycji „Polaków Portret Własny” zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Krakowie.

W 1984 roku artysta wziął udział w wystawie „Malarstwo Polskie XX wieku”, znowu w Muzeum Narodowym w Krakowie. W 1986 roku można było oglądać jego prace na wystawie „Życie Ludzi – Los Ziemi” w Galerii Zachęta. Kolejnym istotnym wydarzeniem w jego karierze była wystawa „Miasto i Ludzie w sztuce współczesnej” zorganizowana przez Muzeum Historii M. Kraków w 1999 roku.

Na początku nowego milenium, w 2000 roku, miała miejsce wystawa „Osobni” w Muzeum Śląskim w Katowicach, a pięć lat później, w 2005 roku, artysta zorganizował ekspozycję pt. „Chopinowi” w Teatrze Wielkim w Warszawie.

Za granicą

Artysta zdobył również uznanie na międzynarodowej scenie artystycznej. W 1974 roku brał udział w wystawie „Novy Ruch Polonaise” w Galerii Espace Cardin w Paryżu. W 1984 roku zaprezentował swoje prace na 41 Międzynarodowym Biennale Sztuki w Wenecji.

Dwa lata z rzędu, w 1986 i 1987 roku, był częścią 20. i 21. Międzynarodowych Targów Sztuki w Kolonii. W 1992 roku jego prace były eksponowane podczas Światowej Wystawy „EXPO’92” w Sewilli, a w 1998 roku wzięły udział w ekspozycji „Sztuka z Polski” w Krefeld.

Zbiory

Prace w zbiorach krajowych

W Muzeach Narodowych

Jerzy Duda-Gracz swoje dzieła ma zgromadzone w wielu renomowanych instytucjach sztuki w Polsce. Wśród nich znajdują się muzea w miastach takich jak Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań oraz Gdańsk. W Muzeum Sztuki w Łodzi oraz w Muzeum Collegium Maius w Krakowie również można podziwiać jego prace. Dodatkowo, ważne eksponaty znajdują się w Muzeum Flagi Ziemi PAN w Warszawie, Centrum Scenografii Polskiej w Katowicach oraz Muzeum Karykatury w stolicy.

Muzea okręgowe i miejskie

Również w szerszej skali, jego dzieła zdobyły uznanie w muzeach okręgowych oraz miejskich na terenie całego kraju. Do miast, gdzie można je zobaczyć, należą Katowice, Wałbrzych, Częstochowa, Gliwice, Opole, Słupsk, Olsztyn, Łódź, Bydgoszcz, Toruń, Radom, Bytom, Zabrze, Chełm oraz Chorzów. To świadczy o szerokim zasięgu jego twórczości.

Galerie sztuki współczesnej

Wiele galeria sztuki współczesnej również posiada w swoich zbiorach prace Jerzego Duda-Gracza. Można je zobaczyć w miastach takich jak Opole, Słupsk, Kielce, Łódź, Warszawa, Kraków, Wrocław, Sieradz, Katowice, Gorzów Wielkopolski oraz Olsztyn.

Prace w zbiorach zagranicznych

Twórczość Duda-Gracza jest doceniana nie tylko w Polsce, ale także za granicą. Jego dzieła można znaleźć w znanych instytucjach takich jak Muzeum Ufizzi we Florencji, Muzeum Watykańskie, Muzeum im. A. Puszkina w Moskwie, Muzeum Miejskie w Gandawie, Muzeum Fundacji Bawag w Wiedniu oraz Muzeum Miejskie w Oldenburgu. Te lokalizacje świadczą o międzynarodowym uznaniu dla jego sztuki.

Oraz w galeriach i kolekcjach sztuki współczesnej

Wzmiankowane prace są także obecne w galeriach i kolekcjach sztuki współczesnej w różnych krajach, takich jak Austria, Belgia, Czechy, Dania, Francja, Holandia, Izrael, Japonia, Kanada, Meksyk, Norwegia, Rosja, Szwecja, Szwajcaria, USA, Wenezuela, Wielka Brytania, Włochy oraz Węgry. Tak szeroki zasięg pokazuje, jak wszechstronna i cenna jest jego twórczość.

Kolekcje prywatne

Wielu znawców sztuki oraz osobistości kultury posiada w swoich prywatnych zbiorach dzieła Jerzego Duda-Gracza. Można je znaleźć w kolekcjach takich osób jak Wiesław Ochman, a także Wojciech Fibak. Dodatkowo, dzieła te znajdują się w rękach Krafta-Alexandra księcia zu Hohenlohe-Oehringen. Te personalne kolekcje przyczyniają się do utrzymania i promocji twórczości artysty.

Nagrody i odznaczenia oraz upamiętnienie artysty

Nagrody, medale i wyróżnienia regulaminowe oraz nagrody za wystawy i działalność artystyczną

Jerzy Duda-Gracz, jako artysta, zdobył wiele uznawanych w środowisku nagród, które potwierdzają jego talent i profesjonalizm. Wśród wyróżnień, które otrzymał, znajdują się:

• Nagroda Krytyki im. Cypriana Kamila Norwida w roku 1975,
• Nagroda Prezesa Rady Ministrów II Stopnia z 1979 roku,
• Nagroda Prezydenta Miasta Katowice,
• Nagroda Wojewody Katowickiego,
• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia otrzymana w 1985 roku,
• Nagroda TPSP przyznana w Warszawie za wydarzenie artystyczne roku, dotycząca „Obrazów holenderskich” w 1987 roku,
• Nagroda Polskiego Radia Katowice im. Juliusza Ligonia,
• Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych z 1988 roku,
• Medal „Polonia” oraz Srebrny Medal Solidarności Globalnej za udział w EXPO’92 w roku 1993,
• Honorowa Nagroda Literacko-Artystyczna „Metafory” im. Klemensa Janickiego z Bydgoszczy w 1998 roku,
• Nagroda „Hanys” przyznana w Rudzie Śląskiej w 2000 roku.

Ordery i odznaczenia

Artysta był również odznaczany wieloma medalami i orderami, które są wyrazem uznania jego pracy:

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski, przyznany postanowieniem Prezydenta RP w dniu 21 lutego 2000 roku, „w uznaniu wybitnych zasług dla kultury polskiej oraz za osiągnięcia w pracy artystycznej”,
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski z roku 1996,
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, który otrzymał w 1986 roku,
• Srebrny Krzyż Zasługi przyznany w 1977 roku,
• Odznaka Zasłużony Działacz Kultury z 1980 roku,
• Srebrna Odznaka Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego z 1978 roku,
• Nagroda Św. Brata Alberta przyznana w Warszawie w 2001 roku.

Upamiętnienie

W uznaniu osiągnięć Jerzego Dudy-Gracza, w roku 2007 Rada Miasta Katowice podjęła decyzję o nadaniu jednej z ulic M.Katowice jego imienia. Dodatkowo, w tym samym roku Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy o nominale 1,35 zł, na którym przedstawiono autoportret tego wybitnego artysty, a nakład wyniósł 540 tys. sztuk.

---

Oceń: Jerzy Duda-Gracz

---