Cmentarz żydowski w Częstochowie to miejsce o dużym znaczeniu historycznym i kulturowym, położone w malowniczej okolicy przy ulicy Złotej, w dzielnicy Dąbie, która administracyjnie należy do Zawodzie-Dąbie. Ta lokalizacja usytuowana jest obok historycznie ważnych terenów Huty Częstochowa, co dodatkowo podkreśla kontekst społeczno-kulturalny tego miejsca.
Cmentarz ten jest uważany za jeden z największych kirkutów w Polsce, jego powierzchnia wynosi około 8,5 ha. Obecnie niemal w całości pokryty jest gęstym lasem, który nadaje mu specyficzny, nieco tajemniczy charakter. Na terenie cmentarza znajduje się około 4–5 tysięcy macew, które zdobią inskrypcje w języku polskim oraz hebrajskim. Niestety, wiele z tych nagrobków jest oplecionych bluszczem i wymaga pilnej konserwacji.
Ani chorobliwy bluszcz, ani czas nie oszczędziły macew, wiele z nich zostało przemieszczonych, złamanych lub wywróconych, co wpływa na ogólny stan tego miejsca. Ponadto, do zniszczeń przyczyniły się także zanieczyszczenia emitowane przez pobliską hutę, które przez lata negatywnie oddziaływały na tereny cmentarza.
Historia
Cmentarz został założony przez lokalną gminę żydowską na schyłku XVIII wieku, co miało miejsce w okolicach 1799 roku, chociaż niektóre źródła wskazują na datę 1780. Wcześniej, żydowscy mieszkańcy Częstochowy byli chowani na cmentarzu w pobliskim Janowie. Istotne zmiany miały miejsce w 1907 roku, kiedy to cmentarz został przebudowany oraz ogrodzony.
Przed rokiem 1939, a także pomiędzy 1945 a 1950, teren ten pozostawał pod opieką gminy żydowskiej. Niestety, w 1943 roku, w trakcie likwidacji tak zwanego „małego getta”, przywożono tu Żydów, którzy padli ofiarą brutalnych egzekucji i zostali pochowani w zbiorowej mogile. Ostatni oficjalny pochówek miał miejsce w 1970 roku, lecz jeszcze przez trzy lata wykonywano potajemne pogrzeby.
Po roku 1950 cmentarz znalazł się w obrębie rozbudowywanej Huty Częstochowa, co znacznie utrudniało dostęp do niego. Z jednej strony, takie okoliczności przyczyniły się do ochrony nekropolii, z drugiej jednak nie sprzyjały dbałości o jej estetykę i stan zachowania. Obecnie, status prawny terenu cmentarza jest przedmiotem negocjacji pomiędzy władzami Częstochowy a katowicką gminą żydowską.
W 1984 roku przywrócono bramę i ogrodzono teren, natomiast w 1988 roku przeprowadzono inwentaryzację nagrobków. Jeszcze pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, wstęp na teren cmentarza był ograniczony oraz wymagał uzyskania odpowiedniej przepustki, ze względu na zarząd Huty Częstochowa nad tym terenem.
Na szczególną uwagę zasługuje incydent z 7 sierpnia 2007 roku, kiedy to z grupą chuliganów profanowano cmentarz, niszcząc wiele nagrobków oraz nanosząc na nie antysemickie symbole i krzyże celtyckie. W odpowiedzi na te akt wandalizmu, częstochowscy licealiści zorganizowali akcję sprzątania oraz usuwania szkód. Niestety, obecny stan cmentarza jest zły; jest on zdewastowany oraz niezabezpieczony, co czyni go podatnym na dalsze ataki ze strony osób o negatywnych intencjach, w tym satanistów oraz antysemitów. Nie sposób jednak nie docenić niepowtarzalnego klimatu tego miejsca, gdzie nieprzycinana zieleń, w tym bujny bluszcz, nadaje mu szczególnego charakteru.
Niektóre zidentyfikowane nagrobki
Wśród interesujących nagrobków można wyróżnić szczególną tumba z 1937 roku, w której spoczywa nadrabina Nachuma Asza. Na każdym z czterech rogów jej wieka wyrzeźbione są orły, które mogą symbolizować strażników spokoju duszy. Jest to także przypuszczalne nawiązanie do cytatu „Szybsi od orłów, potężniejsi od lwów” z II Księgi Samuela, który miał opisywać zmarłego. Kolejnym cennym elementem jest ohel cadyka Pinchasa Menachema Justmana oraz jego syna Izaaka Meira Justmana, pochodzący z 1919 roku.
W kontekście czasów holokaustu, na cmentarzu można znaleźć wiele nagrobków upamiętniających ofiary tych tragicznych wydarzeń:
- grób zbiorowy wojenny Żydów zamordowanych 4 stycznia 1943 roku, z pomnikiem,
- grób zbiorowy wojenny członków Żydowskiej Organizacji Bojowej, poległych 20 sierpnia 1943 roku, z pomnikiem,
- grób zbiorowy wojenny 6 żydowskich partyzantów, którzy polegli w walce o wolność 19 marca 1943 roku,
- zbiorowa mogiła wojenna bojowników żydowskich, poległych w akcji na Ost-Bahn 22 kwietnia 1943 roku,
- grób Leona i Jana Goldmanów (pochówek rodzinny), którzy polegli w czasie II wojny światowej,
- grób Markusa Eldermana,
- zbiorowa mogiła wojenna członków Żydowskiej Organizacji Bojowej, poległych w bunkrze na terenie getta częstochowskiego 26 lipca 1943 roku,
- zbiorowa mogiła wojenna rodzin Libermanów, Ofmanów i Słowików, którzy zginęli w czasie II wojny światowej.
Przypisy
- Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r. [dostęp 09.10.2018 r.]
- Burchard podaje datę powstania cmentarza jako XIX w.
- O ograniczeniach wspomina Burchard.
Pozostałe obiekty w kategorii "Cmentarze":
Cmentarz Komunalny w Częstochowie | Cmentarz ewangelicko-augsburski w Częstochowie | Cmentarz Kule w Częstochowie | Cmentarz Rakowski w Częstochowie | Cmentarz św. Rocha w CzęstochowieOceń: Cmentarz żydowski w Częstochowie