Samuel Willenberg

---

Życiorys

Samuel Willenberg urodził się w Częstochowie, gdzie jego ojciec, Perec Willenberg, był znanym nauczycielem oraz artystą plastykiem, który tworzył m.in. dekoracje synagogalne. Matka, Maniefa z domu Popow, będąc prawosławną Rosjanką, po ślubie przyjęła judaizm. Rodzina mieszkała na ulicy Fabrycznej w Częstochowie.

Gdy wybuchła II wojna światowa, Samuel przebywał w Radości pod Warszawą, spędzając wakacje z matką i siostrami, Itą oraz Tamarą. Już 6 września 1939 roku wyruszył w kierunku Lublina, gdzie postanowił przyłączyć się do wojska. Uczestniczył w walkach z Armią Czerwoną, w trakcie których został ciężko ranny. Po trzech miesiącach spędzonych w szpitalu polowym uciekł i powrócił do Radości. W początkach 1940 roku, wraz z matką i siostrami, udał się do Opatowa, gdzie jego ojciec malował polichromie w lokalnej synagodze. Ostatecznie cała rodzina trafiła do getta.

Samuel zajął się tam sprzedażą malowanych przez ojca obrazków miejscowym chłopom, a także przez jakiś czas pracował w hucie w Starachowicach. W 1942 roku Willenbergowie, mając „aryjskie” dokumenty, wymyślili, by wrócić do Częstochowy. Jednakże wkrótce po przybyciu, Itę i Tamarę denuncjowano Niemcom. Samuel wrócił do Opatowa, aby pomóc matce w próbie odnalezienia córek. 20 października 1942 roku, podobnie jak około 6500 innych mieszkańców getta, został deportowany do obozu zagłady w Treblince.

Dzięki radzie więźnia napotkanego na rampie obozowej, Samuel udawał murarza, co udało mu się dzięki brudnemu kitelowi ojca, który miał na sobie. Jako jedyny z transportu uniknął śmierci w komorach gazowych, zostając skierowany do obozowego Sonderkommando, gdzie otrzymał numer 937. Pracował w magazynie gdzie sortował rzeczy należące do zamordowanych Żydów, w tym ubrania swoich sióstr. Później trafił do ekipy zajmującej się maskowaniem obozu.

2 sierpnia 1943 roku brał udział w buncie w Treblince, co pozwoliło mu na ucieczkę z obozu wraz z około 200 innymi więźniami. Po wojnie przetrwał jako jeden z 68 członków Sonderkommando Treblinka. Ranny w nogę, dotarł do Warszawy, gdzie zdołał odnaleźć swojego ojca, który ukrywał się na „aryjskiej” stronie. W Warszawie Samuel angażował się w działalność konspiracyjną, m.in. zdobywając broń dla Polskiej Armii Ludowej. Dzięki swemu wyglądowi, nie zdradzającemu żydowskiego pochodzenia, mógł z powodzeniem przetrwać w okupowanej stolicy, korzystając z fałszywych dokumentów.

1 sierpnia 1944 roku, na początku powstania warszawskiego, Samuel dołączył jako ochotnik do batalionu AK „Ruczaj”, uczestnicząc w ataku na budynek przy Koszykowej 18, oraz walcząc w rejonie południowym Śródmieścia, w okolicy ulicy Marszałkowskiej oraz placu Zbawiciela. Z powodu zagrożenia pochodzenia żydowskiego, na początku września 1944 roku przeszedł do Polskiej Armii Ludowej, z którą walczył aż do końca okupacji.

Po wojnie w latach 1945–1946 Samuel służył jako porucznik. W 1946 roku pomógł przemycić grupę Żydów do Włoch przez zieloną granicę. Organizował także kursy samoobrony dla młodzieży żydowskiej oraz w 1947 roku z ramienia organizacji syjonistycznych poszukiwał ocalałych dzieci z Holocaustu. W 1950 roku wyjechał do Izraela z matką oraz żoną, gdzie zdobył wykształcenie jako inżynier geodeta i pracował w Ministerstwie Rozbudowy.

Po przejściu na emeryturę zajął się plastyką, zdobywając uznanie dzięki swoim rzeźbom związanym z Holokaustem, w tym przez stworzenie serii 15 rzeźb, które przedstawiają ludzi oraz sceny z Treblinki. Zorganizował także liczne wizyty młodzieży izraelskiej w Polsce. W 1994 roku ponownie przyjął polskie obywatelstwo.

W 2003 roku w Zachęcie odbyła się wystawa jego prac, a w 2004 roku zaprezentował swoje rzeźby na wystawie „Żydzi-Częstochowianie” w Muzeum Częstochowskim. Samuel był także autorem projektu pomnika 40 tys. ofiar częstochowskiego getta, który odsłonięto w 2009 roku przy ulicy Strażackiej. W 2020 roku Instytut Pamięci Narodowej uzyskał zgodę na wystawienie rzeźb artysty, a w szczególności w ramach wystawy „Obraz Treblinki w oczach Samuela Willenberga” w Centrum Edukacyjnym „Przystanek Historia”.

Ponadto, w 1986 roku napisał wspomnieniową książkę pod tytułem Bunt w Treblince. Samuel Willenberg mieszkał z żoną w Tel-Awiwie, gdzie 19 lutego 2016 roku zmarł. Jego pogrzeb odbył się 22 lutego na cmentarzu w Udim koło Netanji.

Życie prywatne

Jego małżonka, Ada (Krystyna) Lubelczyk-Willenberg, w czasie dramatycznych wydarzeń związanych z Holokaustem, latem 1942 roku, zdołała uciec z warszawskiego getta na teren „aryjski”. Po deportacji matki do obozu zagłady w Treblince, znalazła schronienie w mieszkaniu Heleny Majewskiej, które znajdowało się na warszawskim Kole.

Ada jest również autorką książki Skok do życia, która została wydana przez Austerię w Krakowie w 2010 roku. Oboje z Samuelam pobrali się w 1948 roku w Polsce, co stanowiło istotny krok w ich nowym życiu po wojnie.

Para doczekała się córki, Orit Willenberg-Giladi (ur. 1960), która jest utalentowanym architektem. Orit zaprojektowała między innymi gmach Ambasady Izraela w Berlinie. Dodatkowo, jest odpowiedzialna za stworzenie architektonicznego projektu planowanego Centrum Edukacji o Zagładzie Żydów, które ma powstać w Muzeum Treblinka.

W kulturze masowej

Samuel Willenberg, postać o niezwykłej historii, był centralnym punktem filmu autorstwa Michała Nekanda-Trepki, zatytułowanego Ostatni świadek (2002). Film ten jest świadectwem buntu więźniów obozu zagłady w Treblince, gdzie Willenberg był jednym z uczestników heroiczną walki o przetrwanie.

W 2014 roku swoją premierę miał dokument Samuel Jana Kidawy-Błońskiego, który wnikliwie przybliża widzom życie i doświadczenia Willenberga, ukazując jego niezłomnego ducha oraz niezwykłe przeżycia z czasów II wojny światowej.

Warto również zauważyć, że Samuel Willenberg jest jednym z kluczowych postaci w książce Mikołaja Grynberga, noszącej tytuł Ocaleni z XX wieku, w której autor przedstawia losy osób, które ocalały z tego tragicznego okresu w historii.

Publikacje

Samuel Willenberg jest autorem wielu znaczących publikacji, które poruszają istotne tematy związane z historią oraz osobistymi doświadczeniami z czasów II wojny światowej. Wyjątkową pozycją w jego dorobku jest:

• Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Res Publica, 1991. ISBN 83-7046-192-1, brak numerów stron w książce (pierwsze wydanie polskie).

Odznaczenia

Samuel Willenberg, w trakcie swojej chwalebnej kariery, został uhonorowany wieloma prestiżowymi odznaczeniami. Jego niezwykłe osiągnięcia i odwaga znalazły odzwierciedlenie w następujących nagrodach:

• krzyż srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari,
• krzyż komandorski z gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2013),
• krzyż komandorski Orderu Zasługi RP (2008),
• krzyż walecznych (dwukrotnie),
• złoty krzyż zasługi z mieczami,
• warszawski krzyż powstańczy,
• złoty medal Wojska Polskiego,
• państwowa odznaka sportowa.

Upamiętnienie

W 2022 roku zorganizowano wystawę zatytułowaną „Samuel Willenberg − bohater dwóch narodów”, która miała miejsce w budynku Sejmu. Wydarzenie to miało na celu upamiętnienie nie tylko życia, ale i osiągnięć Samuela Willenberga, który był niezwykle istotną postacią zarówno dla Polski, jak i dla Żydów.

W odpowiedzi na znaczenie tej rocznicy, Sejm RP przyjął w 2023 roku specjalną uchwałę, która miała na celu uczczenie setnej rocznicy jego urodzin. Było to istotne wydarzenie, które podkreśliło wkład Willenberga w historię narodów oraz jego dziedzictwo kulturowe.

Również w 2023 roku, w Warszawie, odsłonięto tablicę upamiętniającą Pereca i Samuela Willenbergów na kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 60. To wydarzenie było ważną częścią działań mających na celu zachowanie pamięci i edukację przyszłych pokoleń o tych, którzy przyczynili się do historii i kultury regionu.

---

Oceń: Samuel Willenberg

---